ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ

Δ΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

ΣΤΙΧΟΙ: 1500-1592

ΕΠΙΔΙΩΚΟΜΕΝΟΙ ΣΤΟΧΟΙ:

• Διερεύνηση του ρόλου του συγκεκριμένου Επεισοδίου
• Αξιολόγηση της παρουσίας των δύο συζύγων
• Επισήμανση της κυριαρχίας του «φαίνεσθαι» και αναζήτηση των τρόπων με τους οποίους δηλώνεται
• Διερεύνηση σχετική με την ειδολογική κατάταξη της «Ελένης και αντίστοιχος προβληματισμός για θέματα ερμηνείας της συγκεκριμένης τραγωδίας.

ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ

Μετά το Β Στάσιμο και την παρέμβαση του Χορού με το μυστηριακό του τραγούδι, στη σκηνή εμφανίζονται η Ελένη και ο Μενέλαος. Εκείνη στα μαύρα, βαρυπενθούσα, εκείνος αστράφτει μέσα στην ολοκαίνουρια αρματωσιά του. Οι θεατές αναγνωρίζουν τον ομηρικό ήρωα, αφού τώρα φοράει χιτώνα καθαρό και κρατάει ασπίδα και δόρυ. Μετά το μονόλογο της Ελένης βγαίνει στη σκηνή και ο Θεοκλύμενος μαζί με δύο δούλους που κρατούν τις νεκρικές προσφορές.

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ

ΣΤΙΧΟΙ:1500-1523: Ο μονόλογος της Ελένης

Η Ελένη στρέφεται προς το Χορό. Τον πληροφορεί πως η Θεονόη δεν αποκάλυψε την αλήθεια στο Θεοκλύμενο, αφού του είπε πως ο Μενέλαος πνίγηκε, άρα το σχέδιο εξαπάτησής του έχει τεθεί σε εφαρμογή. Στη συνέχεια προαναγγέλλει την έξοδο του βασιλιά από το παλάτι και ζητά την εχεμύθεια των γυναικών του Χορού.

 

ΣΤΙΧΟΙ:1524-1580: Οι τελευταίες διαταγές του Θεοκλύμενου

Ο Θεοκλύμενος διατάζει τους δούλους του που κρατούν τις νεκρικές προσφορές να βαδίζουν κατά την τάξη που όρισε ο ξένος. Έπειτα στρέφεται προς την Ελένη, η οποία δείχνει ταραγμένη και θλιμμένη. Την προτρέπει να μείνει μαζί του, γιατί φοβάται μήπως παρασυρμένη από τον πόνο της, πέσει στη θάλασσα. Εκείνη όμως του τονίζει ότι είναι καθήκον της να τιμήσει η ίδια τον πρώτο της άντρα, αλλά δεν υπάρχει κανένα όφελος να πεθάνει κι αυτή μαζί του. Με αυτή την απάντηση άλλωστε θα διαπιστώσει για μία ακόμη φορά ο Θεοκλύμενος πόσο άξια γυναίκα είναι η μελλοντική του σύζυγος. Γεμάτος χαρά μετά τη διαβεβαίωση της Ελένης, δίνει εντολή να ανοιχτεί στο πέλαγος η «πεντηκόντορος ναυς» με κυβερνήτη το Μενέλαο, στον οποίο οι ναύτες πρέπει να υπακούν πιστά. Την πρότασή του να ακολουθήσει κι αυτός τους ναύτες του στο καράβι, η Ελένη με πονηριά την απορρίπτει. Κύριο μέλημά του πρέπει να είναι οι ετοιμασίες του γάμου. Έτσι ο Θεοκλύμενος εγκαταλείπει χαρούμενος τη σκηνή, σκεπτόμενος μάλιστα ότι το σπίτι του θα μείνει αμόλυντο καθώς δε θα έρθει σε επαφή με το νεκρό.

 

ΣΤΙΧΟΙ:1581-1592: Η προσευχή του Μενελάου

Ο Μενέλαος απευθύνει την τελευταία προσευχή προς το Δία, επικαλούμενος την προστατευτική του δύναμη και τη σοφία. Εύχεται οι θεοί να δώσουν τέλος στα βάσανά του που εξαιτίας αυτών υποφέρει πάρα πολλά χρόνια.

ΠΡΟΣΩΠΑ

ΕΛΕΝΗ: Έξυπνη, ετοιμόλογη, αποφασιστική κρατά στα χέρια της τη σωτηρία τη δική της και του Μενέλαου. Η επινοητικότητά της αρχίζει να αποδίδει αν και πρέπει να άρει τις τελευταίες επιφυλάξεις του Θεοκλύμενου, κάτι που τελικά καταφέρνει χρησιμοποιώντας ως κύριο επιχείρημα τον επικείμενο γάμο και κάνοντάς τον να πιστέψει πως αποτελεί υπόδειγμα συζύγου.

ΘΕΟΚΛΥΜΕΝΟΣ: Αρχικά καχύποπτος και δύσπιστος, τελικά όμως μετατρέπεται σε πειθήνιο όργανο της Ελένης, αποδεικνύοντας πόσο ανίσχυρος είναι μπροστά στη σαγηνευτική ομορφιά της. Εξάλλου η ετοιμότητά της και τα πειστικά της επιχειρήματα δεν του αφήνουν κανένα περιθώριο για να την αμφισβητήσει και να μην την εμπιστευτεί.

ΜΕΝΕΛΑΟΣ: Δεν είναι πια ο ρακένδυτος ναυαγός, αλλά ο λαμπροφορεμένος ομηρικός ήρωας. Επιβλητικός, έτοιμος να αναλάβει δράση, με ευσέβεια και ειλικρίνεια ζητά την βοήθεια των θεών για το ριψοκίνδυνο εγχείρημα.

ΤΡΑΓΙΚΟ-ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Εκείνο που φαίνεται να κυριαρχεί στο Δ επεισόδιο είναι η αγωνία των πρωταγωνιστών να εξασφαλίσουν τη σωτηρία τους. Πλάι στους δύο συζύγους βρίσκεται ο Θεοκλύμενος που αποτελεί εμπόδιο. Έτσι αποφασίζεται να εξαπατηθεί και πολύ έντεχνα εμπλέκεται στην πλεκτάνη της Ελένης. Από μία πλευρά μπορεί να θεωρηθεί τραγικό πρόσωπο, αφού θεωρεί ότι ενεργεί προς όφελός του, οι ενέργειές του όμως στρέφονται εναντίον του. Από την άλλη ενυπάρχει το κωμικό στοιχείο που φαίνεται να υπερισχύει κυρίως με την πλήρη υποταγή του στην Ελένη.

Παρά τον αργό χαρακτήρα της αρχής του Επεισοδίου, στη συνέχεια η δράση επιταχύνεται με την είσοδο και την έξοδο του Θεοκλύμενου και εντείνεται με την προσευχή του Μενελάου.

Το σκηνοθετημένο φαίνεσθαι – οι δίσημοι λόγοι και  η λειτουργία τους

Στ. 1541: όλα τα κακά (εννοεί η Ελένη), όλα τα καλά(ακούει ο Θεοκλύμενος) 

Στ. 1544-45: την απόδραση του ζωντανού Μενέλαου, τις τιμές στο νεκρό Μενέλαο. 

Στ. 1545-46: η επιτυχία του σχεδίου απόδρασης , ο γάμος με την Ελένη. 

Στ. 1555: η απόδραση-σωτηρία, οι τιμές στο νεκρό. 

Στ. 1557: χάρη για την ευκαιρία απόδρασης, χάρη για τη διευκόλυνση ταφής. 

Στ. 1561: το σχέδιο απόδρασης, το τελείωμα του γάμου. 

Στ. 1563: το Μενέλαο, τον ίδιο το Θεοκλύμενο. 

 Οι δίσημοι λόγοι, ένα έξυπνο και διασκεδαστικό παιχνίδι ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια, μετριάζουν από τη μια το φόβο και εκτονώνουν την ένταση των ηρώων, ενώ ταυτόχρονα εντείνουν την αγωνία των θεατών, που, συνένοχοι στην εξαπάτηση, βαδίζουν πάνω στο ίδιο τεντωμένο σκοινί με τους ήρωες, φοβούμενοι μήπως ανά πάσα στιγμή αποκαλυφθεί η αλήθεια.

Κωμικά στοιχεία του δράματος

 
Η ειρωνεία της Ελένης και οι δίσημοι λόγοι της που ο Θεοκλύμενος ερμηνεύει ευνοϊκά γι’ αυτόν. 

Ο φόβος του Θεοκλύμενου για πιθανή αυτοκτονία της Ελένης και η παρερμηνεία των δακρύων της. (αφέλεια-ευπιστία) 

Η παρωδία πομπής με τις νεκρικές προσφορές.

Ρομαντικά στοιχεία του δράματος

 
Τα τελευταία εμπόδια πριν το ήδη διαγραφόμενο αίσιο τέλος.

Η συγκατάθεση για ένα γάμο που διαρκώς αναβάλλεται. 

Τα εξωτικά στοιχεία της πομπής. 

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ Δ΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΥ

·        Αναγγέλλεται από την Ελένη η εξασφάλιση της ενεργητικής συμμετοχής της Θεονόης στη μηχανή σωτηρίας και επιδιώκεται η εξασφάλιση της σιωπής του Χορού. 

• Η αλλαγή στην εξωτερική εμφάνιση του Μενέλαου και η προσευχή του προοικονομούν την επικείμενη μάχη στο καράβι. 
• Η ρεαλιστική παρουσίαση της νεκρικής πομπής εντυπωσιάζει με τη θεαματικότητά της το κοινό, αποδίδει πειστικότερα την πλεκτάνη και προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα, τονίζοντας το χαρακτήρα σάτιρας – παρωδίας. 
• Ο Θεοκλύμενος θέτει τα τελευταία εμπόδια, επιβραδύνοντας απροσδόκητα την εξέλιξη, ενώ από την άλλη μεριά, με τις ρητές οδηγίες στους ναύτες να υπακούουν τις διαταγές του Μενέλαου, προοικονομείται η ευοίωνη πλευρά των εξελίξεων για το σχέδιο σωτηρίας.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποια στοιχεία από τα λόγια της Ελένης (στ. 1500-1523) είναι σημαντικά για την εξέλιξη της υπόθεσης;

2. Με ποια συναισθήματα δέχονται ο Μενέλαος, η Ελένη και οι θεατές τα λόγια του Θεοκλύμενου στους στίχους 1524-1526;

3. Να εντοπίσετε τους στίχους που συμβάλλουν στην εξαπάτησε του Θεοκλύμενου.

4. Να σχολιάσετε νοηματικά τη φράση του στ. 1546.

5. Ποια στοιχεία του Δ΄ Επεισοδίου συντηρούν το ενδιαφέρον των θεατών;

6. Να βρείτε πληροφορίες για το έθιμο της προσφοράς γαμήλιων δώρων στην αρχαιότητα (στ. 1500-1592).