ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ

Γ΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

ΣΤΙΧΟΙ:1286-1424

ΣΤΟΧΟΙ

• Διερεύνηση του συγκεκριμένου επεισοδίου στο σύνολο του δράματος
• Ανάδειξη του ρόλου της Ελένης και του Μενέλαου στην υλοποίηση του σχεδίου απόδρασης και αξιολόγηση των επιλογών τους.
• Εξέταση του ήθους του Θεοκλύμενου, όπως αυτό διαγράφεται από τη δράση του στο συγκεκριμένο επεισόδιο καθώς και της λειτουργίας της παρουσίας του  Αιγύπτιου βασιλιά στο δράμα.
• Επισήμανση της λειτουργίας των δίσημων λόγων και της τραγικής ειρωνείας καθώς και της συμβολής τους στο συναισθηματικό κλίμα τα σκηνής.
• Ανακάλυψη των διαφορετικών εκδοχών του έργου αναφορικά με την κατηγορία στην οποία ανήκει (τραγωδία, κωμικοτραγωδία)
• Προβληματισμός για τη σχέση του ποιητή με τη μυθική παράδοση.

 

ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ

Το Γ΄Επεισόδιο αρχίζει με τη βίαιη αλλά εντυπωσιακή είσοδο του Θεοκλύμενου στη σκηνή. Ο Αιγύπτιος βασιλιάς φορεί λαμπρή στολή και συνοδεύεται από δούλους. Επιστρέφει από το κυνήγι και έχει μαζί του τα σύνεργα του κυνηγιού και τους κυνηγετικούς σκύλους. Η αφανής «παρουσία του» από την αρχή του δράματος τονώνει το ενδιαφέρον των θεατών. Στο βωμό του Πρωτέα βρίσκεται ο Μενέλαος ως ικέτης. Ο Χορός είναι κι αυτός παρών. Λίγο αργότερα εμφανίζεται και η Ελένη με τελείως διαφορετική εμφάνιση, βαρυπενθούσα και κλαίουσα.

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ

ΣΤΙΧΟΙ:1286-1304: Η εμφάνιση του Θεοκλύμενου – Οι πρώτες ενέργειες.

Σημαντική η εμφάνιση του Αιγύπτιου βασιλιά για την εξέλιξη της υπόθεσης, ιδιαίτερα τη δεδομένη στιγμή. Η πλεκτάνη της Ελένης έχει στηθεί και η σωτηρία των δύο συζύγων εξαρτάται από τις αντιδράσεις του. Αρχικά ο Θεοκλύμενος απευθύνεται στο νεκρό πατέρα του και δηλώνει την ταυτότητά του. Έπειτα διατάζει τους δούλους του να απομακρύνουν τα σύνεργα του κυνηγιού και τους σκύλους. Κατόπιν δηλώνει πως ο ίδιος σαν βασιλιάς είναι υπεύθυνος για την ασφάλεια της χώρας του και ότι θα σκοτώσει τον ξένο που παραβίασε τα σύνορα, χωρίς να γίνει αντιληπτός από τους φύλακες. Τέλος έκπληκτος παρατηρεί την απουσία της Ελένης και αρχικά πιστεύει πως έχει διαφύγει. Ησυχάζει μόνο όταν τη βλέπει και απορεί με την αλλαγή της εμφάνισής της.

 

ΣΤΙΧΟΙ:1305-1397: Στιχομυθία Θεοκλύμενου – Ελένης. Ο Θεοκλύμενος πείθεται από την Ελένη

Η σκηνή αρχίζει με τη μεταστροφή του Θεοκλύμενου, ο οποίος αλλάζει αμέσως ύφος και ανακαλεί ταυτόχρονα τις διαταγές που είχε δώσει. Στρέφεται τώρα έκπληκτος προς την Ελένη, η οποία τον πλησιάζει. Φοράει μαύρα ρούχα, τα μαλλιά της είναι κομμένα, ενώ είναι φανερά τα σημάδια του θρήνου στο πρόσωπό της. Τη ρωτάει για την αιτία του πένθους της και αναρωτιέται αν κακοί χρησμοί ή όνειρα την έφεραν σ’ αυτό τον παραλογισμό. Εκείνη τον προσφωνεί «Αφέντη» , θέλοντας να δηλώσει πλήρη υποταγή στο πρόσωπό του και περίλυπη του απαντά ότι έχει φτάσει στην ανυπαρξία. Από εδώ αρχίζει να τίθεται σε εφαρμογή το σχέδιο της πλεκτάνης. Η στιχομυθία είναι αποκαλυπτική. Όμως ο Θεοκλύμενος δεν πέφτει εξ αρχής στην παγίδα. Ο αλλεπάλληλες ερωτήσεις του δείχνουν έναν άνθρωπο που δεν είναι καθόλου εύπιστος και αφελής, αλλά αντίθετα αποκαλύπτουν τη δυσπιστία και την καχυποψία του χαρακτήρα του. Η Ελένη δεν κάμπτεται καθόλου. Σιγά – σιγά αποκαλύπτει τα πάντα. Ο Μενέλαος πνίγηκε και χάθηκε. Την είδηση έφερε ο ξένος, ναυαγός κι αυτός στο πλοίο του Μενέλαου (είδηση επιβεβαιωμένη και από τη Θεονόη).  Το ναυάγιο έγινε σε χώρα βαρβαρική, απ’ όπου άλλο πλοίο έφερε το θλιβερό νέο. Το είδωλο της Ελένης χάθηκε κι αυτό ( μάταιος ο Τρωικός πόλεμος παρατηρεί ο Θεοκλύμενος ). Ο Μενέλαος έμεινε λοιπόν άταφος και είναι χρέος της γυναίκας του καταλήγει η Ελένη να αναλάβει την ταφή. Η πειστική και φορτισμένη συγκινησιακά επιχειρηματολογία της Ελένης και κυρίως η υπόσχεση γάμου που δίνει στο βασιλιά μετά την ολοκλήρωση των ταφικών εθίμων, κάνουν το Θεοκλύμενο πρόθυμο να βοηθήσει. Ρωτά για τις ταφικές συνήθειες των Ελλήνων και η Ελένη τον πληροφορεί ότι πετάνε δώρα στη θάλασσα, υποδεικνύοντας παράλληλα τον ξένο, ο οποίος γνωρίζει καλά την όλη διαδικασία.

 

ΣΤΙΧΟΙ:1398-1424: Εφαρμογή του σχεδίου

Ο Θεοκλύμενος έχει πειστεί. Χαίρεται που όλα θα γίνουν στη θάλασσα, μακριά από το παλάτι που δε θα μολυνθεί, μα περισσότερο για τον επικείμενο γάμο. Αμέσως δίνει εντολές για τις προετοιμασίες. Στη συνέχεια απευθύνει συστάσεις στο Μενέλαο να βοηθήσει την Ελένη και έπειτα θα ανταμειφθεί γι’ αυτή τη συνδρομή του. Πειστικά ο Μενέλαος συμβουλεύει τη γυναίκα του να ξεχάσει τον πρώτο της άντρα και να αγαπά από εδώ και πέρα το Θεοκλύμενο.

 

ΠΡΟΣΩΠΑ

n      Θεοκλύμενος: ευσεβής φαινομενικά απέναντι στο νεκρό πατέρα του, αν και ενεργεί αντίθετα στη δέσμευση που εκείνος ανέλαβε. Παρότι δείχνει δυνατός και φέρεται αυταρχικά στους υποτελείς του, φοβάται τους θεούς και είναι δεισιδαίμων. Δέσμιος του ερωτικού του πάθους και υποταγμένος στην ακαταμάχητη γοητεία της Ελένης, κάμπτεται, παρά την αρχική του δυσπιστία, από την πειστικότητα των επιχειρημάτων της και την υπόσχεσή της να τον παντρευτεί. Μετατρέπεται σε μεγαλόψυχο άρχοντα, υποσχόμενος πλούσια αμοιβή στον Μενέλαο και δείχνει έτοιμος να κάνει τα πάντα, παιχνιδάκι στα χέρια των δύο συζύγων. 

n      Ελένη: πλανεύτρα και αδίστακτη, χρησιμοποιεί κάθε μέσο προκειμένου να πετύχει το στόχο της: την εξωτερική της εμφάνιση(φαίνεσθαι), την υποκριτική θλίψη, τα δάκρυα, το θρήνο (επίκληση στο συναίσθημα), την υπόσχεση γάμου (επίθεση στο ήθος του αντιπάλου). 

n      Η Ελένη της παράδοσης και η καινή Ελένη: γνήσια ευριπίδια ηρωίδα, δεν είναι εξαρχής τέλεια και άτρωτη, παλεύει με τα πάθη και τις παρορμήσεις της και αποτελεί, όπως κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, μια σύνθεση αντιθέσεων. Εξάλλου, κατ’ επίδραση της σοφιστικής τέχνης και των δισσών λόγων οι δύο αντίθετες μορφές της Ελένης είναι με κάποιο τρόπο και οι δύο αληθινές.

n      Μενέλαος: «φαίνεσθαι και είναι»: Τα κουρέλια που φοράει κρύβουν την πραγματική του ταυτότητα, ενώ η υποκρισία και η προσποιητή υποταγή του στο βασιλιά κρύβουν το μίσος και την επιθυμία του να πετύχει το σχέδιο εξαπάτησης. Τέλος προσποιείται τον ευσεβή-ευαίσθητο απέναντι στα λατρευτικά έθιμα, τα οποία χρησιμοποιεί για την ευόδωση του σχεδίου.

 

ΕΞΕΛΙΞΗ ΥΠΟΘΕΣΗΣ

Ο Θεοκλύμενος παρά τις αρχικές του επιφυλάξεις και τις υποψίες τελικά γίνεται μέρος της πλεκτάνης της Ελένης. Όλες οι επιφυλάξεις του αίρονται με την υπόσχεση της πραγματοποίησης του γάμου. Η αποδοχή της πρότασης για απόδοση νεκρικών τιμών από τον ίδιο προωθεί δραστικά την εξέλιξη του έργου. Σκοπός των δύο συζύγων είναι η σωτηρία τους με τη φυγή. Προς αυτή την κατεύθυνση τους οδηγεί με τη συγκεκριμένη στάση του και φυσικά άθελά του ο Θεοκλύμενος.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΙΚΗΣ – ΤΡΑΓΙΚΟ – ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

n      Τραγική ειρωνεία: Χαρακτηριστικά σημεία: στ. 1336, 1245, 1370, 1392. Η ειρωνεία κορυφώνεται στον τελευταίο μονόλογο του Θεοκλύμενου(1398-1410).

n      Δίσημοι λόγοι: Στ. 1316, 1321, 1362, 1392, 1393, 1401.Κορύφωση αποτελούν οι ανταλλαγές υπαινιγμών των δύο συζύγων στο τέλος της σκηνής (στ.1411-1424), σαν να διασκεδάζουν με την όλη κατάσταση.

Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥΣ

n      Όπως γίνεται αντιληπτό στη συγκεκριμένη σκηνή εκείνο που κυριαρχεί είναι κυρίως η αγωνία για τη σωτηρία των δύο συζύγων. Παράλληλα η ευπιστία του Θεοκλύμενου δεν είναι απαλλαγμένη από το κωμικό στοιχείο. Σπεύδει να ικανοποιήσει τις επιθυμίες της Ελένης και εμπλέκεται περισσότερο στην πλεκτάνη της. Επίσης ολόκληρη η σκηνή είναι δομημένη στην τραγική ειρωνεία. Ο Θεοκλύμενος δεν αντιλαμβάνεται αυτό που ξέρουν οι θεατές, δηλαδή ότι η προθυμία του τον οδηγεί σε τελείως διαφορετικό αποτέλεσμα από αυτό που ο ίδιος επιθυμεί. Ακόμη τα υπονοούμενα, τα λογοπαίγνια και οι δισημίες δίνουν στη σκηνή χαρακτήρα φάρσας και κάνουν την ατμόσφαιρα ανάλαφρη και φαιδρή.  Ο Θεοκλύμενος με την πομπώδη εμφάνιση μετατρέπεται σε πειθήνιο όργανο της Ελένης. Δίνει μάλιστα και συμβουλές στο Μενέλαο να τη βοηθήσει, ενώ ο ίδιος ο Μενέλαος προτρέπει την Ελένη να αγαπά το Θεοκλύμενο. Όλα τα παραπάνω κάνουν τον καθένα μας να αναρωτιέται αν το έργο Ελένη είναι τραγικοκωμωδία.

 

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΘΕΑΤΩΝ

Οι Θεατές αρχικά φοβούνται με την εμφάνιση του Θεοκλύμενου. Ο φόβος όμως μετατρέπεται σε ειρωνική διάθεση καθώς τον βλέπουν να μπλέκεται στα δίχτυα της Ελένης. Η επινοητικότητα της ηρωίδας και η ευφυία της θα οδηγήσουν το ζευγάρι στη σωτηρία. Η αποκατάσταση των δύο συζύγων πρέπει να στηριχθεί στο ψέμα και στην πλεκτάνη. Ένα άλλο θέατρο παίζεται μέσα στο θέατρο και το ψέμα τίθεται στην υπηρεσία της αλήθειας. Την πλεκτάνη των θεών τη διαδέχεται η πλεκτάνη των ανθρώπων.

Άραγε « ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»; Ας προβληματιστούμε….

 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Να συγκρίνετε την εικόνα που σχηματίσατε για το Θεοκλύμενο από τις μέχρι τώρα πληροφορίες γι ‘ αυτόν (στ.75-80, 1123-1129) με την τωρινή του παρουσία.

2. Τι εξυπηρετούν οι πολλαπλές ερωτήσεις που απευθύνει ο Θεοκλύμενος στην Ελένη;(στ. 1332);

3. Στ. 1340: Γιατί εκφέρει αυτή την άποψη ο Θεοκλύμενος;

4. Να παρουσιάσετε τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για την ταφή των νεκρών σε σχέση με τα έθιμα της χώρας όπου διαδραματίζεται η υπόθεση και έπειτα να συγκρίνετε τις σχετικές αντιλήψεις των αρχαίων με έθιμα ταφής που επιβιώνουν στη χώρα μας μέχρι σήμερα.

5. Στ. 1415-1417: Συζητήστε σχετικά με το τι συμβαίνει σήμερα και ποιες απόψεις υπάρχουν για τη φήμη, το «καλό όνομα» των γυναικών.

6. Να ηθογραφήσετε από τα λόγια και τη στάση τους το Θεοκλύμενο και την Ελένη.