ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ

Β ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

ΣΤΙΧΟΙ: 588-1219

4^η ΣΚΗΝΗ – ΣΤΙΧΟΙ:1043-1137

Β΄ΕΝΟΤΗΤΑ

ΣΤΟΧΟΙ

• Αξιολόγηση του λόγου του Μενέλαου ως προς τη μορφή, το περιεχόμενο και τη λειτουργία του και σκιαγράφηση του ήθους του.
• Σύγκριση των δύο ρήσεων (Ελένης –Μενέλαου)
• Η μεταστροφή της Θεονόης και σημασία της τελικής απόφασης για την εξέλιξη της υπόθεσης του έργου.

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ

ΣΤΙΧΟΙ: 1043-1045: Η παρέμβαση του Χορού

H συµβατική παρεµβολή του Xορού διαχωρίζει τη ρήση της Eλένης από τη ρήση του Mενέλαου και υπογραµµίζει το ρητορικό χαρακτήρα της σκηνής, που θυµίζει «αγώνα λόγων».

ΣΤΙΧΟΙ:1046-1098: Η «ρήση»-ικεσία του Μενέλαου

Ο λόγος του δε μοιάζει σε τίποτα με την ικεσία της Ελένης. Ο Μενέλαος μιλάει αντρίκεια και απαιτεί τη γυναίκα του από τη Θεονόη. Δεν καταφεύγει σε λόγια ικετευτικά προς τη μάντισσα, αλλά απευθύνεται στο νεκρό Πρωτέα και γονατίζει μπροστά στον τάφο. Ζητάει απ’ αυτόν την Ελένη, γιατί η κόρη του βασιλιά της Αιγύπτου δε θα ήθελε να κακολογείται ο νεκρός πατέρας της. Κάνει έκκληση στον Άδη για να του δώσει πίσω αυτούς που πέσανε για χάρη του στην Τροία (ρητορική υπερβολή). Στο τέλος του λόγου του δηλώνει ότι κανείς δε θα πάρει την Ελένη. Ή θα την οδηγήσει μαζί του στη Σπάρτη ή θα πάνε και οι δυο μαζί στον Άδη.

ΣΤΙΧΟΙ: 1099-1100: Ο Χορός ζητά από τη Θεονόη να ακούσει τους λόγους και των δύο συζύγων και να πάρει μια απόφαση που θα είναι αρεστή σε όλους, δηλώνοντας έτσι τη συμπαράστασή του στο ζευγάρι.

ΣΤΙΧΟΙ: 1101-1137: Η τελική απόφαση της Θεονόης

Η αναφορά της Ελένης στο δίκαιο, στην ευσέβεια και τη θέληση του πατέρα της και η απειλή του Μενέλαου για πιθανή αυτοχειρία οδήγησαν στην ανατροπή της αρχικής απόφασης της Θεονόης. Έτσι αποφασίζει να αποκρύψει από το Θεοκλύμενο την παρουσία του Μενέλαου. Αρνείται να υπερασπιστεί τον άδικο αδερφό της και δηλώνει ότι θα συνεχίσει τη δίκαιη κληρονομιά του πατέρα της. Παράλληλα ακολουθεί τη θέληση της Ήρας και απορρίπτει την άποψη της Αφροδίτης με την οποία δεν έχει τίποτε κοινό. Προτού αποχωρήσει ζητά από τους δύο συζύγους να αναζητήσουν ένα σχέδιο διαφυγής και να προσευχηθούν στις δύο θεές. Ταυτόχρονα εκφράζει την ελπίδα ότι με την πράξη της αυτή ίσως ο αδερφός της γίνει καλύτερος.

Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ

Με βασικό επιχείρημα το «δίκαιο της απόδοσης», η ρήση του επαναλαμβάνει τα επιχειρήματα της Ελένης, ενισχυμένα με ηθικές αξίες καθολικής αποδοχής: το σεβασμό του ξένου, των γονέων και των νεκρών, το αντρίκειο θάρρος, την τιμή, τη συζυγική πίστη.

Η διαφορά των δύο λόγων βρίσκεται στον τόνο και στο ύφος. Η ρήση της Ελένης είναι μια θερμή παράκληση με κυρίαρχο το συναισθηματικό στοιχείο και στόχο να συγκινήσει, ενώ η ρήση του Μενέλαου μια σθεναρή απαίτηση αποκατάστασης του δικαίου, με αγέρωχο ύφος, αλαζονεία και σαρκαστικό, επιθετικό τόνο. Με την υπερβολή του ρητορική και τους πολλούς πλατειασμούς για τη δική του ανδρεία απέχει πολύ από τη γεμάτη συγκίνηση ικεσία της Ελένης. Τελικός του βέβαια στόχος είναι να φορτώσει ενοχές τη Θεονόη.

Θεονόη (Σ. Φόρτωμα, Eταιρεία Θεάτρου «H άλλη πλευρά», 2004, σκην. Ά. Mιχόπουλος)

«Αγώνες λόγων» 

Με τη Θεονόη στο ρόλο του δικαστή-κριτή, οι δύο ήρωες υπερασπίζονται το δίκιο τους διεκδικώντας ευνοϊκή γι’ αυτούς απόφαση. Ο Χορός, στην πρώτη του παρέμβαση λειτουργεί ως πρόεδρος που συντονίζει τη συζήτηση, αλλά και – συναισθηματικά ταυτισμένος με την Ελένη – ως   συνήγορος υπεράσπισης. Στη δεύτερη παρέμβασή του κρατά αποστάσεις, θυμίζοντας το ακροατήριο-κοινή γνώμη, που παρακολουθεί, δεν επεμβαίνει, αλλά ελέγχει /σχολιάζει εκ των υστέρων την τελική κρίση. Στην ουσία όμως δεν υπάρχουν αντιτιθέμενες απόψεις και οι δύο ρήσεις κινούνται παράλληλα με τον ίδιο στόχο και το ίδιο βασικό επιχείρημα.

Η πολιτική αλληγορία

Πίσω από την Ελένη κρύβεται το πλέον αμφιλεγόμενο πολιτικό πρόσωπο του 5ου αιώνα, ο Αλκιβιάδης, ο οποίος υφίσταται την κατακραυγή και το μίσος των συμπατριωτών του που τον θεωρούν υπεύθυνο για την πανωλεθρία στη Σικελία και προδότη, επειδή κατέφυγε στη Σπάρτη. Όπως η Ελένη επικαλείται το δόλο των θεών, ο Αλκιβιάδης θα μπορούσε να επικαλεστεί είτε το δόλο των πολιτικών του αντιπάλων, είτε τις  θεϊκές βουλές και να ελπίζει σε επιστροφή και αποκατάσταση του ονόματός του, καθώς εξόριστος νοσταλγεί την Αθήνα με τα αξιώματα και τις τιμές του παρελθόντος.

Θεονόη (I. Tσιριγκούλη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΝΟΗΣ

Η 4^η σκηνή αρχίζει και τελειώνει με τη Θεονόη. Αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θεατρικό δημιούργημα, γιατί αν και δε μετέχει στην εξέλιξη της υπόθεσης, την επηρεάζει όμως δραστικά. Ο Ευριπίδης τοποθετεί την εμφάνιση και τη θεατρική της δράση μέσα σε ένα ιδιαίτερα μυστηριακό περιβάλλον. Βασικά χαρακτηριστικά της ο θεόπνευστος και ο ανθρώπινος χαρακτήρας της. Επιλέγοντας το δίκαιο όμως βρίσκεται πιο κοντά στους ανθρώπους. Αντιπαρέρχεται την αδικία και ανοίγει το δρόμο της σωτηρίας στους δύο συζύγους, αποκαθιστώντας την ηθική ισορροπία.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ο Μενέλαος επιλέγει διαφορετική τακτική από την Ελένη, για να μεταπείσει τη Θεονόη. Να δικαιολογήσετε αυτή τη διαφοροποίηση.

2. Με ποια επιχειρήματα η Θεονόη δικαιολογεί την απόφασή της;

3. Από πού φαίνεται η εμπιστοσύνη του Ευριπίδη στην ανθρώπινη λογική;

4. Ποια συναισθήματα προκαλεί στους θεατές η απόφαση της Θεονόης;

4. Ποια συναισθήματα προκαλεί στους θεατές η απόφαση της Θεονόης;