ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ

Β ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

ΣΤΙΧΟΙ: 588-1219

3^η ΣΚΗΝΗ – ΣΤΙΧΟΙ: 841-950

ΣΤΟΧΟΙ

• Η τραγικότητα των ηρώων μετά την αναγνώριση
• Τα ρομαντικά στοιχεία στην Ελένη
• Το αίσθημα τιμής – ο ηρωικός κώδικας
• Η λειτουργία του αμοιβαίου όρκου

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ

ΣΤΙΧΟΙ: 841-861: Τα δεινά του παρελθόντος

Η Ελένη στρέφεται προς το Μενέλαο. Η Ηρωίδα τον ρωτά εναγωνίως για τον τρόπο σωτηρίας του στην Τροία. Εκείνος αντιπαρέρχεται τα γεγονότα της Τροίας, την πληροφορεί όμως για τις ταλαιπωρίες  της επιστροφής, τις πανουργίες του Ναυπλίου, που προσπαθούσε να εξαπατήσει τους Έλληνες, τις περιπλανήσεις από την Κρήτη στις πόλεις της Λιβύης και από εκεί στις Βίγλες του Περσέα, στη δυτική πλευρά του Δέλτα του Νείλου. Η αναδρομή στο παρελθόν είναι πράγματι βασανιστική και θλιβερή και αυτή τη θλίψη συμμερίζεται η Ελένη. Γι΄αυτό ρωτά μόνο για τη διάρκεια των δεινών. Η απάντηση του Μενέλαου είναι αφοπλιστική: Δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, δέκα στην Τροία και επτά στη θάλασσα.

ΣΤΙΧΟΙ: 862 -923: Οι κίνδυνοι του παρόντος

Η Ελένη όμως στρέφει τώρα τη συζήτηση στο παρόν, όπου νέοι κίνδυνοι απειλούν τη ζωή του συζύγου της. Ο γιος του Πρωτέα Θεοκλύμενος θέλει να την παντρευτεί. Εκείνη αντιστέκεται και πληροφορεί τον άντρα της πως διατήρησε άσπιλη τη συζυγική κλίνη, προσπέφτοντας ως ικέτισσα στο βωμό του Πρωτέα. Το θέμα της αγνότητας επανέρχεται. Η στιχομυθία με τις συνεχείς ερωτήσεις και απαντήσεις υποκρύπτει ένταση και αγωνία για το μέλλον. Τώρα όμως ο κίνδυνος για τον Μενέλαο είναι μεγάλος. Μόνη σωτηρία είναι η φυγή, κι αυτό τον προτρέπει να κάνει η Ελένη. Ο Μενέλαος φαίνεται να είναι ανένδοτος. Ορθώνει το ανάστημά του προβάλλοντας τη γενναιότητά του και έτσι γίνεται ξανά ο  ομηρικός ήρωας. Ωστόσο υπάρχει λύση σύμφωνα με τα λεγόμενα της Ελένης, έστω κι αν χρησιμοποιηθεί δόλος για να ξεπεραστούν οι δυσκολίες.

ΣΤΙΧΟΙ: 924-950: Οι αποφάσεις του Μενέλαου

Μετά την ανταλλαγή όρκων ο Μενέλαος υπόσχεται ότι θα σκοτώσει αρχικά την Ελένη πάνω στον τάφο του Πρωτέα και έπειτα ο ίδιος θα αυτοκτονήσει στο πλευρό της. Πρώτα όμως θα πολεμήσει μέχρι το τέλος τιμώντας έτσι τους ήρωες του Τρωικού πολέμου που στάθηκαν δίπλα του, τους συμπολεμιστές του που συμμετείχαν σ’ αυτή την τεράστια και πολύχρονη εκστρατεία. Ο ποιητής παρουσιάζει το ηρωικό ιδεώδες σ’ όλο του το μεγαλείο , αποκαθιστώντας μ’ αυτό τον τρόπο το ομηρικό πρότυπο του βασιλιά.

Ο Χορός παρεμβαίνει για μία ακόμη φορά και εύχεται ευτυχία στο γένος του Ταντάλου. Η ευχή του δε φαίνεται να πραγματοποιείται άμεσα, αφού η Ελένη έντρομη προαναγγέλλει την είσοδο της θεονόης, προτρέποντας ταυτόχρονα το Μενέλαο να φύγει.

ΠΡΟΣΩΠΑ

ΜΕΝΕΛΑΟΣ: Θυμάται το παρελθόν με πίκρα και αγανάκτηση για τα όσα πέρασε, προκαλώντας παράλληλα τη συμπάθεια της Ελένης. Έκπληξη , αγωνία, φόβος  και ταπείνωση πλημμυρίζουν την ψυχή του, καθώς φέρνει στο νου του το επεισόδιο με την Γερόντισσα. Αισθάνεται όμως υπερηφάνεια και ικανοποίηση για τη στάση της Ελένης. Ξαναγίνεται έτσι ο ομηρικός ήρωας που θέλει να υπερασπιστεί την τιμή του, αρνούμενος την αυτοθυσία της Ελένης. Αν και ακούει το σχέδιό της, με αποφασιστικότητα εμμένει στην αρχική του απόφαση: αν αποτύχει θα σκοτώσει την Ελένη και θα σκοτωθεί και ο ίδιος.

ΕΛΕΝΗ: Γεμάτη αγάπη και στοργή ακούει συγκλονισμένη τις περιπέτειες του άντρα της. Ο κίνδυνος πλησιάζει και δέχεται να θυσιαστεί γι’ αυτόν, προτείνοντάς του τη φυγή. Η ίδια άλλωστε είναι απόλυτα ικανοποιημένη που διατήρησε αμόλυντη τη συζυγική κλίνη. Έκδηλη είναι η ταραχή της στο τέλος της 3^ης σκηνής. Το επιφώνημα (Ω!) , Ο μικροπερίοδος λόγος, η προσφώνηση προς το Μενέλαο, τα ρήματα από τον Ενεστώτα στον Αόριστο, οι προστακτικές, οι αλλεπάλληλες ερωτήσεις είναι αποκαλυπτικά της σύγχυσης και της ταραχής της που αγγίζουν τα όρια του πανικού.

ΤΡΑΓΙΚΟ-ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Ο Μενέλαος βασανίζεται και υποφέρει συγκρουόμενος με δυνάμεις που είναι πάνω από τις δικές του. Τη μοίρα του ορίζουν οι θεοί. Το ίδιο συμβαίνει και με την Ελένη. Τώρα που έσμιξαν και πάλι ένας νέος κίνδυνος τους απειλεί. Η μετάπτωση από την ευτυχία στη δυστυχία και πάλι πίσω στη δυστυχία φορτίζει την τραγικότητα της σκηνής. Το δραματικό στοιχείο συμπορεύεται με το τραγικό. Οι μεγάλες εντάσεις, οι συναισθηματικές μεταπτώσεις φορτίζουν τη δραματική πράξη. Ο λόγος γίνεται γρήγορος, καταλήγει σε στιχομυθία, αποκαλύπτοντας έντεχνα τη ρευστότητα των συναισθημάτων των πρωταγωνιστών.

ΡΟΜΑΝΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Χαρακτηρισμένη από κάποιους μελετητές ως «ρομαντική μυθιστορία», η «Ελένη» περιέχει όλα τα στοιχεία του ρομαντικού τριγώνου: Έρως, Περιπέτεια, Θρησκεία. Συγκεκριμένα: 

• Ο χωρισμός των ηρώων για δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, οι περιπέτειες μέχρι να ξαναβρεθούν
• Η συνάντηση – αναγνώριση.
• Η συζυγική πίστη της Ελένης – η αμφιβολία/καχυποψία του Μενέλαου.
• Ο όρκος πίστης.

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΘΕΑΤΩΝ

Με θλίψη παρακολουθούν τις περιπέτειες του Μενέλαου. Καθώς η αθηναϊκή περιπέτεια στη Σικελία είναι αρκετά πρόσφατη, η θλίψη τους ανατροφοδοτείται από τα δικά τους δεινά. Έτσι επανέρχεται το θέμα του πολέμου και έμμεσα ο ποιητής περνάει το αντιπολεμικό του μήνυμα. Όμως τα βάσανα των δύο συζύγων δεν τελειώνουν μετά την αναγνώριση. Νέοι κίνδυνοι εμφανίζονται και οι θεατές φοβούνται και αγωνιούν για την τύχη τους. Παράλληλα νιώθουν ικανοποίηση για τη συζυγική πίστη της Ελένης και θαυμάζουν την αυταπάρνησή της. Θαυμασμό αισθάνονται και για τη μεταστροφή του Μενέλαου που επιτέλους γίνεται ξανά ο ομηρικός ήρωας που ήξεραν, αγωνιούν για την τύχη του, αλλά και φοβούνται για την απόφασή του να σκοτώσει την Ελένη και να σκοτωθεί και ο ίδιος αν αποτύχει το σχέδιό του. Η ένταση κορυφώνεται όταν ανακοινώνεται η είσοδος της Θεονόης. Από αυτή τη γυναίκα άλλωστε εξαρτώνται τα πάντα.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποιος κίνδυνος απειλεί το Μενέλαο; Τι προτείνει η Ελένη στο Μενέλαο; Ποια η προϋπόθεση για τη σωτηρία των δύο ηρώων; Ποιες αμφιβολίες εκφράζει ο Μενέλαος; Τι αποφασίζουν να κάνουν οι ήρωες σε περίπτωση αποτυχίας;

    2. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τις εναλλακτικές προτάσεις     που διατυπώνει ο Μενέλαος για τη διαφυγή τους από την Αίγυπτο.

    3. Με ποιο κυρίως εκφραστικό μέσο αποδίδεται η ψυχική υπερένταση των ηρώων και οι συναισθηματικές τους διακυμάνσεις; Εντοπίστε τους στίχους και τα αντίστοιχα συναισθήματα που εκφράζουν.

    4. Εξακολουθούν οι δύο ήρωες να αποτελούν τραγικά πρόσωπα μετά το ανέλπιστο αντάμωμά τους; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. 

    5 Το αίσθημα της τιμής καθορίζει τη σκέψη και τη δράση των δύο ηρώων. Πώς αντιλαμβάνονται την τιμή οι ήρωες και πώς την εννοούμε εμείς σήμερα;

    6. «Το αδύνατο αν ζητάς, σοφός δεν είσαι» (στ. 894): Να σχολιάσετε το γνωμικό σε μία παράγραφο. Ποια διαχρονική αντίληψη ζωής εκφράζεται στους στίχους αυτούς;